सहकारीहरू समस्यामा पर्ने क्रम बढ्दै गइरहेको छ।
काठमाडौं महानगरपालिका अन्तर्गतको सहकारी विभागका अनुसार काठमाडौंमा सञ्चालनमा रहेका सहकारीमध्ये हालसम्म एक सय ५० वटा सहकारीमा समस्या देखिएको छ।
'अहिलेसम्म एक सय ५० वटा सहकारीमा समस्या देखिएको छ,' काठमाडौं महानगरपालिका सहकारी विभागका निर्देशक बलराम त्रिपाठीले भने 'तर, यसमध्ये जटिल समस्या देखिएका ६८ वटा अहिले प्रहरीको केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरो (सिआइबी)ले हेरिरहेको छ।'
महानगर अन्तर्गतको सहकारी विभागको तथ्यांक अनुसार चालु आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा मात्रै २४ वटा सहकारीको फाइल सिआइबीमा पुगेको छ।
यी २४ वटाको मात्रै करिब २९ करोड रकम हिनामिना भएको भन्दै उजुरी परेको हो। महानगरका अनुसार काठमाडौंमा सञ्चालित सहकारीसम्बन्धमा वि.सं २०७२ यता यस्ता उजुरी परेका हुन्।
हालसम्म यसरी उजुरी परेको कुल ६८ वटा सहकारी सिआइबी कहाँ पठाइएको छ। यी सहकारीमा कुल एक अर्ब १३ करोड ४२ हजार रूपैयाँ हिनामिना भएको भन्दै उजुरी परेको हो।
'मिल्नेसम्मका समस्याको समाधान यही विभागबाट गर्ने प्रयास गर्छौ। तर यहाँबाट समाधान नहुने देखिएमा सिआइबीमा पठाउँछौं,' निर्देशक त्रिपाठीले बताए।
प्रहरीले यसरी प्राप्त गर्ने उजुरीमा सहकारीहरूले आपसमा बसेर समस्या समाधान गर्ने सम्भावना देखिएमा त्यही समाधान गरिन्छ। तर, त्यसरी समाधान हुन नसक्ने देखिएमा प्रहरीले ठगी अर्थात् फौजदारी मुद्दा अगाडी बढाउँछ।
सहकारीको नियमन
सहकारी स्वः नियमनमा चल्ने संस्था हुन्। त्यसैले यस्ता संस्थाको प्रत्यक्ष नियामक छैन।
संघीयता कार्यान्यवन अघि सहकारीहरूको सामान्य नियमन संघमा रहेको सहकारी विभागबाट हुँदै आएको थियो। अहिले पनि सहकारी संस्थाहरूको लागि सन्दर्भ ब्याजदर तोक्ने, उनीहरूको तथ्यांक राख्ने लगायतको काम विभागले गरिरहेको छ।
नेपालको संविधान ०७२ ले सहकारी नियमनको अधिकार संघ अर्थात् केन्द्रमा निहित राखेको छ। त्यस्तै, सहकारी संस्था संघ, प्रदेश र स्थानीयको साझा अधिकार सूचीमा पनि समावेश छ।
कार्य क्षेत्रको आधारमा तीनै तहको सरकारको कानुन अनुसार बचत तथा ऋण कारोबार गर्ने सहकारी संस्थाहरू सोही क्षेत्रमा स्थापना हुन सक्ने व्यवस्था छ।
एक मात्र स्थानीय तहमा कार्य क्षेत्र हुनेले सोही तहको कानुन अनुसार, एकभन्दा बढी स्थानीय तह कार्यक्षेत्र हुने प्रदेश कानुन अनुसार र अन्तरप्रदेश कार्य क्षेत्र हुने संस्था केन्द्र सरकार (संघ) को कानुन अनुसार दर्ता भएका हुन्छन्।
यस्ता संस्थामा समस्या आउँदा भने बचतकर्ताहरूले कार्यक्षेत्र अनुसार स्थानीय सरकार, प्रदेशमा रहेको सहकारी रजिष्ट्रार वा संघमा रहेको सहकारी रजिष्ट्रारको कार्यालयमा उजुरी गर्नुपर्छ।
स्थानीय तहमा रहेका सहकारी रजिष्ट्रारहरूले समाधान नहुने उजुरीहरू अनुसन्धानको लागि सिआइबीमा पठाउँछन्।
समस्याग्रत हुने अवस्थामै रहेका सहकारीहरूलाई भने सम्बन्धित रजिष्ट्रार कार्यलयहरूले आफ्ना मन्त्रालयहरूमा समस्याग्रस्त घोषणा गरिदिन सिफारिश गरिदिने गर्छन्।
यस्ता समस्याग्रस्त घोषणा भएकाहरू सहकारीको कर्जा असुल्ने र निक्षेप फिर्ता दिने काम संघमा रहेको सहकारी व्यवस्थापन समितिको कार्यालयले गर्दछ।
विसं २०७४ देखि समस्याग्रस्ता घोषणा भएका १२ वटा सहकारीको ऋण असुल्ने र बचत फिर्ता गर्ने लगायत व्यवस्थापन गर्ने प्रयास समितिले गरिरहेको छ।
समस्यामा परेका सहकारी के हुन्छ?
समस्यामा परेका सहकारीकै सदस्यहरूले नयाँ व्यवस्थापन समिति बनाएर कर्जा असुली र बचत फिर्ता लगायतको काम गर्न चाहेमा त्यो पनि गर्न सक्छ।
उदाहरणको लागि काठमाडौं महानगरले २०७८ असारमा सिआइबी कहाँ पठाएको उन्नति बचत तथा ऋण सहकारी संस्थाले अहिले उजुरी परेको कारोबार मिलान गरिरहेको छ।
त्यसबाहेक अदालती प्रक्रियामा रहेका सहकारीहरूलाई अदालतले आवश्यकताका आधारमा खारेज गरिदिने गरेको संघीय सहकारी विभागका प्रवक्ता टोलराज उपाध्याय बताउँछन्।
त्यस्तै, सहकारी ऐन २०७४ ले सहकारीहरूले साधारण सभामा संस्था खारेज गर्ने प्रस्ताव लगेर बहुमत सदस्यले पारित गरेमा खारेज हुने व्यवस्था गरेको छ।
यस्तो प्रस्ताव पारित भएमा जुन तहको सरकारको दायरामा रहेको सहकारी हो, त्यहाको सहकारी रजिष्ट्रारले खारेजी प्रक्रियामा लैजान्छ। सहकारी रजिष्ट्रारले यसको लागि लिक्विडेटर समेत नियुक्त गरिदिन्छ।
खारेजीमा जाने सहकारीको सम्पत्ति बिक्री लगायतको काम गरेर लिक्विडेटरले बचत फिर्ता लगायतका दायित्व भुक्तानी गरिदिन्छ।
हाल नेपालमा ३१ हजार ३ सय ७३ सहकारी संस्था दर्ता भएका छन्। यीनमा ७३ लाख ८१ हजार २ सय १८ जना सदस्य छन्। ९४ अर्ब १५ करोड सेयर पुँजी रहेका यी सहकारीले ४ खर्ब ७८ अर्ब बचत संकलन र ४ खर्ब ३६ अर्ब कर्जा लगानी गरेका छन्।
| क्र.स | संस्थाको नाम | उजुरी सङ्ख्या /रकम | | पत्र पठाएको मिति | च. न | |
| 1 | न्युज डेभलपमेन्ट बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 1 | 284000 | 2072-02-12 | 1139 | |
| 2 | अष्ट मंगल बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 1 | 2950000 | 2074-04-27 | 637 | |
| 3 | ढुकु पिकु बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | | 5000000 | 2075-06-16 | 61 | |
| 4 | स्वर्ण पथ बहुउद्देश्यीय सहकारी संस्था | 29 | 4261723 | 2075-12-11 | 477 | |
| 5 | चाइना टाउन बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 2 | 1847000 | 2076-04-01 | 1 | |
| 6 | समुन्नत बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 7 | 15200000 | 2076-05-19 | 91 | |
| 7 | विजनेस बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 15 | 25880000 | 2076-06-01 | 108 | |
| 8 | एलपिजी बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 85 | 4387986 | 2076-08-03 | 194 | |
| 9 | लक्ष्मीबास बचत तथा ऋण | 9 | 2034717 | | | |
| 10 | सूर्योदय ज्योती बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 49 | 1651123 | 2077-09-19 | 198 | |
| 11 | स्वतन्त्र शान्ती बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 47 | 25893133 | 2077-10-04 | 223 | |
| 12 | मानापाथि बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 69 | 4,53,86,480 | 2077-10-07 | 231 | |
| 13 | ल्होत्से बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 23 | 9124122 | 2077-10-16 | 244 | |
| 14 | सोसाइटी बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 2 | 592793 | 2077-11-05 | 291 | |
| 15 | तीब्र बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 1 | 2350000 | 2077-11-05 | 294 | |
| 16 | उपासी बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 7 | 4129358 | 2077-11-10 | 305 | |
| 17 | सिर्कादेवी बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 13 | 1604601 | 2077-11-19 | 318 | |
| 18 | ॐ बटु बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 11 | 6779500 | 2077-11-19 | 321 | |
| 19 | हलमार्क बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 20 | 68187432 | 2077-12-06 | 376 | |
| 20 | सम्यम वस्ती बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 5 | 5993606 | 2077-12-08 | 379 | |
| 21 | ए टु जेड बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 5 | 58787 | | | |
| 22 | पानी ट्ङकी बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 37 | 14624583 | 2078-01-10 | 474 | |
| 23 | उन्नति बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 10 | 8515283 | 2078-03-23 | 252 | ;+:yfn] xfn sf/f]jf/ ldnfg ul//x]sf] |
| 24 | मुस्किलमा सजिलो बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 35 | 5923980 | 2078-03-23 | 535 | |
| 25 | मनसुन बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 4 | 1504384 | 2078-03-27 | 543 | |
| 26 | जनमत बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 1 | 1000000 | 2078-05-01 | 73 | |
| 27 | आनन्द नगर बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 3 | 3326733 | 2078-05-08 | 90 | |
| 28 | सुपर टप बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 57 | 8469519 | 2078-05-28 | 143 | |
| 29 | जनजीविका बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 4 | 390300 | 2078-06-10 | 174 | |
| 30 | अस्मोसिस बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 34 | 75395137 | 2078-07-29 | 241 | |
| 31 | महिला चालक मजदुर बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 8 | 6041224 | 2078-07-29 | 242 | |
| 32 | जिलेट बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 43 | 32139041 | 2078-07-28 | 243 | |
| 33 | सामाजिक कम बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 24 | 9368471 | | | |
| 34 | गृह शान्ती बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | | 391141340 | 2078-09-08 | 302 | |
| 35 | सर्वश्री बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 10 | 4226000 | | | |
| 36 | कान्ति बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 35 | 11746319 | 2078-10-11 | 371 | |
| 37 | किरणोदय बहुउदेश्यीय सहकारी संस्था | 22 | 26631819 | 2078-10-16 | 384 | |
| 38 | संघर्ष बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 36 | 6262801 | | | |
| 39 | हितकोष बहुउद्देश्यीय सहकारी संस्था | 10 | 17262568 | 2078-12-02 | 487 | |
| 40 | हेल्प विथ अस बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | | 0 | | | |
| 41 | नमस्ते गोसाइकुण्ड बचत तथा ऋण | 49 | 9526218 | 2079-02-04 | 588 | |
| 42 | द नेक्स्ट बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | २४४ | 18219760 | 2079-02-09 | 589 | |
| 43 | जाम्बाला बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | ८ | 1943045 | 2079-02-12 | 596 | |
| 44 | पुण्यभुमी बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | ६४ | 10719783 | 2079-02-24 | 619 | |
| 45 | जय हनुमान बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | | 1600000 | 2079-05-05 | 56 | |
| 46 | सुख समृद्धि बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 28 | 6805960 | 2079-05-08 | 65 | |
| 47 | डेभलपमेन्ट बचत तथा ऋण | 1 | 14592915 | 2079-05-12 | 73 | |
| 48 | आरक्ष बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 588 | 25007191 | 2079-05-13 | 76 | |
| 49 | नव संकल्प बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 113 | 36174598 | 2079-06-06 | 100 | |
| 50 | अमृताम्भ बचत तथा ऋण | 84 | 4475528 | 2079-08-13 | 154 | |
| 51 | पर्फेक्ट बचत तथा ऋण | 25 | 30974969 | 2079-08-23 | 172 | |
| 52 | अष्ट बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 57 | 22792010 | 2079-09-06 | 198 | |
| 53 | स्वर्णकालिन बचत तथा ऋण | 37 | 9448758 | 2079-09-12 | 207 | |
| 54 | हाम्रो भकारी बचत तथा ऋण | 1 | 191593 | 2079-09-20 | 224 | |
| 55 | जनमिलन बचत तथा ऋण | 98 | 27390348 | 2079-10-11 | 273 | |
| 56 | मिनी बचत तथा ऋण | 37 | 10383541 | 2079-10-12 | 275 | |
| 57 | हिराखुशी बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 37 | 7306811 | 2079-10-27 | 315 | |
| 58 | मध्य विन्दु बहुउद्देश्यीय | 177 | 7282404 | 2079-11-03 | 328 | |
| 59 | ट्रेजर बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 43 | 5897340 | 2079-11-05 | 331 | |
| 60 | आदित्य बचत तथा ऋण | 16 | 1263151 | 2079-11-12 | 347 | |
| 61 | कल्याणेश्वर वचत तथा ऋण | 17 | 11138407 | 2079-11-08 | 341 | |
| 62 | क्विक बचत तथा ऋण | 19 | 2245682 | 2080-01-05 | 659 | |
| 63 | माँ अम्वे बचत तथा ऋण | 10 | 5714787 | 2080-01-20 | 689 | |
| 64 | गरुड बहुउद्देश्यीय | 40 | 3146797 | 2080-01-20 | 693 | |
| 65 | अभिमत बचत तथा ऋण | 19 | 38963715 | | | |
| 66 | नेशनल बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 7 | 6102320 | 2080-02-04 | 721 | |
| 67 | सम्वर्द्धन बचत तथा ऋण | 60 | 6728566 | | | |
| 68 | नाता बचत तथा ऋण सहकारी संस्था | 40 | 5173052 | 2080-02-22 | 752 | |
