पछिल्लो आर्थिक वर्षमा थप पाँच वटा खानी उद्योग सञ्चालन आएका छन्।
खानी उत्खनन तथा खानीबाट संकलन हुने राजस्वमा पनि सुधार देखिएको छ।
खानी तथा भूगर्भ विभागको तथ्यांक अनुसार रोल्पा र काभ्रेपलाञ्चोकमा नयाँ चुनढुंगा खानीको उत्खनन गरिएको छ।
त्यस्तै बैतडीमा नयाँ दुई खानीबाट खरी उत्खनन गरिएको छ। त्यस्तै गोरखामा रातोमाटो खानी उत्खनन गरिएको हो।
नयाँ खानीबाट गत आर्थिक वर्षमा मात्रै ५६ लाख बढी रोयल्टी संकलन भएको छ। नयाँ सञ्चालनमा आएकासहित अहिले देशभरका ९३ वटा उद्योगबाट खानी उत्खनन भएको छ।
अहिलेसम्म उदयपुर, काभ्रेपलाञ्चोक, चितवन, सिन्धुपाल्चोक, सिन्धुली, धादिङ, नुवाकोट, ललितपुर, मकवानपुर, गोरखा, तनहुँ, बाग्लुङ, स्याङ्जा, अर्घाखाँची, गुल्मी, पाल्पा, प्युठान, दाङ, रोल्पा, सल्यान, जाजरकोट, कालीकोट, बैतडी र दार्चुला जिल्लाबाट खानी उत्खनन भएको छ।
केही क्षेत्रमा भने खानी खोजतलासीको काम भएको छ। अधिकांश बहुमूल्य धातुको भने अहिले खोजतलासी भएको छ।
सुन, फलाम, तामा जस्ता बहुमूल्य धातुहरू नेपालमा हुनसक्ने आकलनका आधारमा अहिले खोजतलास भइरहेको छ।
चुनढुंगा, डोलोमाइट, ग्राभेल, कोइला लगायतका १३ प्रकारका खनिजको उत्खनन गरिने गरेको छ।
कुनैपनि सूचना, जानकारी वा शंकाको आधारमा सम्बन्धित खनिज भए/नभएको पुष्टि गर्न पहिले खोजतलास गरिन्छ।
खोजतलासबाट सम्बन्धित धातु वा खनिज पत्ता लागेमा उत्खनन गरिन्छ।
सिमेन्ट कम्पनीहरूले व्यवसाय घटेको बताइरहेका बेला चुनढुंगाको उत्खनन भने बढेको देखिएको छ। चुनढुंगाको प्रयोग सिमेन्ट उत्पादनको क्रममा गरिने गर्छ। यो सिमेन्टको लागि प्रमुख कच्चा पदार्थ हो।
पछिल्लो आर्थिक वर्षमा एक लाख ८ हजार टन चुनढुंगाको उत्खनन भएको छ। जसबाट सरकारलाई ६६ करोड ४ लाख रूपैयाँ रोयल्टी प्राप्त भएको छ।
आर्थिक वर्ष २०७९–८० मा ८२ लाख ९० हजार ५७ टन चुनढुंगा उत्खनन गरिएको थियो। जसबाट सरकारले ४९ करोड ७८ लाख ८१ हजार रूपैयाँ रोयल्टी संकलन गरेको थियो।
हालसम्म चुनढुंगा उत्खननका लागि सरकारले ९५ वटा लाइसेन्स जारी गरेको छ। पाल्पाको ११ स्थानमा चुनढुंगाको उत्खनन भएको छ। पाल्पाका १० वटा पालिकामध्ये तिनाउ गाउँपालिकामा मात्रै पाँचवटा चुनढुंगा खानी छन्।
नेपालका ठूला सिमेन्ट उद्योगहरू सर्वोत्तम, होङ्सी, पाल्पा, सिजी लगायतले पाल्पा जिल्लाबाटै चुनढुंगा लिन्छन्।
त्यस्तै, मकवानपुर जिल्लामा आठवटा, रोल्पामा ६, धादिङमा चार र दाङमा चारवटा चुनढुंगा उत्खनन भएको छ।
यी बाहेक अर्घाखाँची, काभ्रेपलाञ्चोक, चितवन, धनकुटा, ललितपुर, नुवाकोट, प्युठान, सिन्धुली, तनहुँ र उदयपुरमा चुनढुंगा खानी सञ्चालन छन्।
खानी उत्खनन भएकामध्ये अधिकांश जिल्लामा चुनढुंगा उत्खनन भएको छ। अन्य खानीहरूतर्फ बैतडीमा चारवठा खरी खानी उत्खनन भएको छ। दार्चुलामा एउटा खरी खानी सञ्चालनमा छ। तनहुँको ब्यास नगरपालिकामा डोलोमाट खानी सञ्चालनमा छ।
सिन्धुपाल्चोकमा चार वटा र बाग्लुङमा एउटा क्वारजाइट खानी सञ्चालनमा रहेका छन्।
दाङमा चार वटा पत्र कोइला खानी सञ्चालनमा रहेका छन्। जाजरकोट र कालीकोटमा काइनाइट खानी सञ्चालनमा रहेका छन्। दार्चुलमा दुईवटा सिसा खानी सञ्चालनमा रहेका छन्।
स्याङ्जामा स्ल्याव स्टोन, मकवानपुरमा मार्वल र गोरखामा रेड क्ले खानी सञ्चालनमा रहेका छन्।
नेपालको खानी क्षेत्रमध्ये सबभन्दा बढी उत्खनन भएको र धेरै रोयल्टी तिर्ने क्षेत्र चुनढुंगा नै हो। अन्यको खानीको उत्खनन र रोयल्टी नगन्य मात्रै देखिन्छ।
पछिल्लो आर्थिक वर्षमा कोइलाको उत्खनन कमी आएको देखिन्छ।
आर्थिक वर्ष २०८०–८१ भर दुई हजार २६५ टन कोइला उत्खनन भएको छ। जबकि आर्थिक वर्ष २०७९–८० मा दुई हजार ८०५ टन कोइला उत्खनन भएको थियो।
डोलोमाइट खानीको उत्पादनमा केही कमी आएको छ। आर्थिक वर्ष २०७९–८० मा १९ हजार ५८२ टन डोलोमाइट उत्खनन गरिएको थियो। पछिल्लो वर्ष अर्थात् २०८०–८१ मा भने १४ हजार २४४ टन उत्खनन भएको छ। रोयल्टी सात लाख १२ हजार प्राप्त भएको खानी तथा भूगर्भ विभागले जनाएको छ।
त्यस्तै, काइनाइट रत्नको उत्खननमा पनि कमी आएको छ। आर्थिक वर्ष २०८०–८१ मा भने ३९.३ केजी मात्रै उत्खनन भएको छ। आर्थिक वर्ष २०७९–८० मा १०३ केजी काइनाइट रत्न उत्खनन गरिएको थियो।
क्वार्जाइटको उत्खननमा भने उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ। पछिल्लो आर्थिक वर्षमा ५२ हजार ७३४ वर्गमिटर क्वार्जाइटको उत्खनन भएको खानी तथा भूगर्भ विभागले जनाएको छ।
आर्थिक वर्ष २०७९–८० मा १६ हजार ७०० वर्गमिटर क्वार्जाइट उत्खनन गरिएको थियो।
ग्राभेल खानीको उत्खनन पनि वृद्धि भएको छ। पछिल्लो आर्थिक वर्षमा ११ हजार पाँच घनमिटर जेनरल क्ले, चार हजार केजी लिड, ६३९ टन मार्बल चिप्स उत्खनन भएको छ। त्यस्तै, दुई हजार ३३५ टन तालक तथा १६ हजार २४४ घनमिटर ढुंगा उत्खनन भएको विभागले जनाएको छ।
खानी क्षेत्रको उत्पादनमा विभिन्न उतारचढाव देखिए पनि समग्र रोयल्टी संकलनमा सकारात्मक सुधार देखिएको छ।
यद्यपि खानीको खोजतलास र यसको प्रयोग न्यून मात्रै भएको खानी तथा भूगर्भ विभागका अधिकारीहरू बताउँछन्।
