चितवनको राप्ती नदीमा रडी सेलडक (चखेवा–चखेवी) को संख्या बढ्दै गएका छन्। सन् २०१३ यताको तथ्यांकले चखेवा चखेवीको संख्या बढेको देखाएको हो।
सन् २०१३ मा राप्तीको कसरादेखि गोलाघाटसम्म एक हजार एक सय १० वटा चखेवाको गणना गरिएको थियो। यो भागमा गत वर्ष दुई हजार २१९ वटा चखेवा गनिएका थिए। यस वर्ष गत मंगलबार करिब आठ घन्टा लगाएर पाँच हजार आठ सय ७८ वटा चराहरू गणना गर्दा ४ हजार ३९ वटा चखेवा भेटिएको नेपाल पंक्षी विज्ञ संघका अध्यक्ष हठन चौधरीले जानकारी दिए।
जाडो सुरूभएसँगै चखेवा दक्षिणपूर्वी युरोप तथा मध्य एसियाबाट उडेर दक्षिण एसियाका विभिन्न ठाउँमा पुग्ने गर्छन्। उता हिउँ पर्न थालेपछि यी चरा पाहुना बनेर दक्षिण एसियाका नदी, खोला, ताललगायतका सिमसार क्षेत्रमा आइपुग्छन्। केही महिना यतै बसेर फर्किन्छन्। हिउँद सकिएपछि उनीहरू प्रजननका लागि आफ्नै ठाउँमा पुग्छन्।
चखेवा अधिकांश जोडीमा हुन्छन्। दिउँसोको समूहमा सिमसार क्षेत्रमा बसेर लेउ खाने उनीहरू राती जंगलका रूखहरूमा बास बस्छन्। यसपालीको गणनामा राप्तीका केही ठाउँमा चखेवा निकै ठूलो समूहमा देखिएका थिए। सफा र बगेको पानीमा चखेवा धेरै भेटिएका थिए। भरतपुर महानगरपालिकाको वडा नम्बर २३ सँग जोडिएको क्षेत्रमा अन्यत्रको तुलनामा धेरै चखेवा र जलकौवालगायतका चराहरू भेटिएको चौधरीले बताए।
राप्तीको घडगाइँदेखि गोलाघाटसम्मको क्षेत्रमा यसपाली अन्य धेरै पानी चराको संख्या भने पहिलेभन्दा घटेको देखिन्छ। यहाँ चखेवापछि धेरै संख्यामा ग्रेट कर्मोरेन्ट(ठूलो जलकौवा) भेटिन्छन्। गत वर्ष यहाँ ठूलो जलकौवा ६७० वटा र सानो जलकौवा ६७ वटा गणना गरिएका थिए। यसपाली ठूलो जलकौवा ३८२ र सानो जलकौवा ७७ वटामात्रै भेटिएको चौधरीले बताए।
बार–हेडेड गुज (खोया हाँस), गडवाल (खडकडे हाँस), मलार्ड (हरियो टाउके), कमन टिल(विजुलागैरो), रेड–चेस्टेड पोचार्ड (सुनजुरे हाँस), कमन पोचार्ड(कैलोटाउके हाँस), गुजेन्डर(मणितुण्डक), ह्वाइट–ब्रोड वागटेल (खोले टिकटिके), लिटिल/इन्टरमिडियट/ग्रेट इग्रेट(ठूला/मझौला/साना सेता बकुल्ला), क्याटल इग्रेट (वस्तु बकुल्ला), इन्डियन पण्ड हेरन (आसकोटे बकुल्ला), किङफिसरलगायतका चराहरू यहाँ भेटिन्छन्। गत वर्ष यहाँ ४४ प्रजातिका चरा भेटिएका थिए। यसपाली ४८ प्रजाति भेटिए।
गत वर्षको गणनाका दिन यहाँ ४६ वटा खोया हाँस भेटिएका थिए। यस वर्ष ३५ वटामात्रै भेटिए। गतवर्ष १४ वटामात्रै देखिएका गडवाल यसवर्ष ९९ वटा भेटिए। बकुल्ला र पानी गौंथलीहरू पनि यसपाली गतवर्ष भन्दा धेरै भेटिए।
गत वर्ष नदेखिएका कमन सेलडक (लालठुँडे चखेवा), नर्देन पिन्टेल (सुइरोपुच्छ्रे), ब्रोन्ज–विङ्ड जकाना (लामाऔंले), टेम्मिन्स्क स्टिन्ट (जलरंग), पल्लास गुल (राजा गंगाचिल), स्ट्रोक विल्ड किङफिसर (ठूलो माटीकोरे) थोरै संख्यामा भएपनि यसपालीको गणनामा देखिएका थिए। तर अन्य धेरै जसो जलपंक्षी विगतमा भन्दा कम देखिएको चौधरीले बताए।
गत वर्ष देखिएका केनथिस प्लोभर (अकलचन्द्र राजपुत्रिका) र व्ल्याक–क्रोन्ड नाइट हेरन (बाँके बकुल्ला) भने यसपाली देखिएनन्।
सन् २०१३ मा यो क्षेत्रमा ४७ प्रजातिका चरा भेटिएका थिए। उक्त वर्ष यहाँ भेटिएको (एउटामात्रै) नर्देन ल्यापविङ (जुरे हुटिट्याउँ), नर्देन सोभलेर (बेल्चाठुँडे हाँस–दुइवटा) त्यसयता देखिएको छैन।
सन् २०१४ मा देखिएको ग्रेट चेस्टेड ग्रेब (सिउरे डुबुल्कीचरा), ह्वाइट–ब्रेस्टेड वाटरहेन (सिमकुखुरा) त्यसयता देखापरेका छैनन्।
आइबिसबिल (तिलहरी चरा) र फेरूजिनियस पोचार्ड (मालक हाँस) यस क्षेत्रमा सन् २०१५ मा देखापरेका थिए। त्यसयता यहाँ यी चरा भेटिन छाडेका छन्। प्लमवेयस वाटर रेडस्टार्ट (निलाम्बर जलखञ्जरी), बिन घोस (पहेंलो ठुँडे कलहाँस) यहाँ सन् २०१६ मामात्रै देखापरेका थिए। दस वर्षको अवधिमा सन् २०१७ मा कमन मोरहेन (बगाले सिमकुखुरा) २ वटा देखापरेका थिए। २०१९ मा यहाँ एक/एक वटा कमन सेलडक (लालठुँडे चखेवा) र युरेसियन करलेउ (आँसीठुँडे) भेटिएको थियो। २०२० मा ग्रेलेग घोस (कलहाँस) यहाँ भेटियो। कोरोना महामारीका कारण उक्त वर्ष गणना प्रभावित भएको थियो। कुल २ हजार ५१ वटा चरा गणना गर्दा १ हजार ७८९ वटा चखेवा भेटिएका थिए। १५ प्रजाति भेटिएका थिए।
सन् २०२२ मा यहाँ ग्रे–हेडेड फिस इगल (माछाकुल) भेटियो। दस वर्षको अवधिमा यहाँ उक्त वर्ष सबैभन्दा बढी मलार्ड, रेड–नेप्ड आइबिस (कर्रा साँवरी), ग्रेट इग्रेट (ठूलो सेतो बकुल्ला), रिभर ल्यापविङ (हुटिट्याउँ) देखिएका थिए।
चितवनको भरतपुर महानगर, माडी नगरपालिकासँग जोडिएका क्षेत्रको चरा गणना कार्यक्रमका संयोजक मनेषकुमार लिम्बूले चराको संख्या घट्न नदिन प्रदूषण, नदीजन्य पदार्थ उत्खनन् र मानवीय चहलपहलमा नियन्त्रण गर्नुपर्ने बताए। उनकाअनुसार यसपालीको गणनामा प्रदूषण कम भएको क्षेत्रमा तुलनात्मकरूपमा धेरै चराहरू भेटिएका छन्। एसियाका विभिन्न देशहरूमा एकै साथ चलेको चरा गणनाको संयोजन नेपालमा हिमालयन नेचरले गरेको छ। नेपालमा सन् १९८७ देखि हरेक वर्ष चरा गणना हुँदै आएको छ।
भरतपुर २३ का वडाध्यक्ष दीपक दवाडीले चरा गणनाको तथ्यांकलाई आधार मानेर संरक्षणका गतिविधिहरू सञ्चालन गर्ने बताए। उनले जलपंक्षीको संरक्षणका लागि आगामी दिनमा नदीको सरसफाईमा जोड दिने बताए।
‘वरण्डाभार वनदेखि कालाबञ्जरसम्म राप्ती नदी नजिक भरतपुर महानगरपालिकाका ११ वटा वडाहरू पर्ने रहेछन्। सबैले नदीको सरसफाइमा काम गर्ने हो भने चराको संख्या बढाउन सकिन्छ,’ उनले भने, ‘विकास र संरक्षणलाई सन्तुलनमा राखेर लैजानुपर्छ। यसले पर्यटनमा सहयोग पुग्छ।’
भरतपुर–२२ का वडाध्यक्ष विष्णुराज महतो तटीय क्षेत्रका जनप्रतिनिधिले संरक्षण नै जीवन हो भन्ने कुरालाई ध्यानमा राखेर काम गर्यो भने सबैको हित हुने बताउँछन्। उनले संरक्षणलाई प्रभावकारी बनाउन समाजमा जनचेतना र प्रेरणा आवश्यक रहेको बताए।
‘चराको महत्वको विषयमा समाजमा जनचेतना बढाउनुपर्छ। चरा जोगाउँदा हुने फाइदाबारे तटीय क्षेत्र आसपासका स्थानीयलाई बुझाउन सक्नुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘यसका लागि चरा महोत्सव गर्न सकिन्छ। निश्चित क्षेत्रलाई वर्ड सेञ्चुरी बनाएर पर्यटन विकास गर्न सकिन्छ।’
लामो समयदेखि राप्ती नदी क्षेत्रमा सरसफाई अभियानको नेतृत्व गर्दै आएका संरक्षणकर्मी अपिल घिमिरेले प्रदूषण कम गर्न नदीको उपल्लो तटीय क्षेत्रबाटै सरसफाई अभियान सञ्चालन गर्नुपर्ने बताए। नदी प्रदूषण हुँदा जलचरमात्रै नभएर वन्यजन्तु, चराचुरूङ्गी र मान्छेलाई पनि असर पर्ने भएकाले प्रदूषण नियन्त्रणमा सबै चनाखो हुनुपर्ने उनी बताउँछन्।
चरा विज्ञ हठन चौधरीले जलवायु परिवर्तन, कृषि क्षेत्रमा विषादीको प्रयोग, पूर्वाधार विकास, नदी क्षेत्रमा उत्खनन्, प्रदूषण, सिकार, जलविद्युत् तथा विद्युत् ट्रान्समिसन लाइनका कारण विश्वव्यापीरूपमै चराहरू जोखिममा पर्दै गएको बताए। संरक्षणमा लागिनपरे हाल देखिएका चराहरू पनि लोप हुँदै जाने खतरा बढेको उनी बताउँछन्।
चरा गणनाका संयोजक लिम्बूले संरक्षणका लागि सरकारी निकायहरू साथ आवश्यक पर्ने बताए।
‘यसपालिको गणनामा हामीलाई भरतपुर महानगरपालिका, माडी नगरपालिका र यहाँका विभिन्न वडाहरूले राम्रो सहयोग गर्नुभयो। आगामी दिनमा संरक्षणका लागि पनि सहयोगको प्रतिबद्धता जनाउनुभएको छ,’ लिम्बूले भने।
