भारतीय सिनेमाका सर्वकालीन उत्कृष्ट कलाकारको माथिल्लो पंक्तिमा आउने नाम हो स्मिता पाटिल। भूमिका छोटो होस् वा लामो, उनले अभिनय गरेका धेरै चरित्र जीवन्त अभिनयका कारण दर्शकको दिमागमा बस्न सफल छन्।
भारतमा समानान्तर फिल्मको लहर चलेको समयकी प्रमुख कलाकार स्मिता १९७५ तिरदेखि १९८६ सम्म फिल्मी दुनियाँको केन्द्रमा रहिन्। १९८६ मा अल्पायुमै बितेकी उनले अभिनय गरेका फिल्म र उनको भूमिकाबारे विभिन्न सन्दर्भमा आज पनि चर्चा भइरहन्छ।
आज, डिसेम्बर १३ मा त झन् उनको वार्षिकी हो।
वास्तविक जीवनमा सामाजिक-राजनीतिक रुपमा सचेत र सक्रिय उनले निर्वाह गरेका चरित्रमा पनि त्यो प्रभाव प्रष्ट झल्किन्छ। समानान्तर फिल्ममा सक्रिय धेरै कलाकारझैं पछिल्लो चरणमा उनी व्यवसायिक फिल्ममा पनि सफल रहिन्।
३१ वर्षको उमेरमा बितेकी स्मिताले करिब एक दशक अवधिमा आफ्नो समयका नाम चलेका सबै राम्रा कलाकारसँग काम गरिन्। गैरहिन्दी भाषामा बन्ने फिल्ममा पनि उनले ठूलो ख्याती पाएकी छिन्। श्याम बेनेगल, मृनाल सेन, सत्यजीत रे, गोविन्द निहलानीजस्ता निर्देशकका कलात्मक फिल्ममा काम गरेकी उनले अमिताभ बच्चन, राजेश खन्ना, मिथुनजस्ता कलाकारसँग सफल फिल्म खेलेकी छिन्।
युट्युबमा उपलब्ध उनका दुई फिल्म यहाँ छानिएको छ।
अर्थ (१९८२), निर्देशक: महेश भट्ट
अर्थको संक्षिप्त कथा यस्तो छ– पूजा (शबाना आजमी) श्रीमान इन्दर (कुलभुषण खरबन्दा) मा आश्रित हुन्छिन्। तर इन्दर घरबाहिरकी केटी कविता (स्मिता पाटिल) को प्रेममा फसेका छन्। यसले पूजा र इन्दरको सम्बन्धमा दरार बढ्दै जान्छ। 'अर्थ' यही सम्बन्धमा दरार आएपछि ती पात्रको जीवनमा आउने हलचलको कथा हो।
यी तीनबाहेक राजकिरणको पनि प्रमुख भूमिका छ, जो पूजाप्रति आकर्षित हुन्छन्। चार जना पात्रको वरिपरि कथा घुम्ने कथाले सम्बन्धको अर्थ र जीवनको अस्तित्वको अर्थमाथि नै प्रश्न जन्माउँछ।
स्टार कलाकार कविता बिरामी पात्र हुन्। समाजका नजरमा नाजायज सम्बन्ध गाँसेकी उनी उपेक्षित पात्र पनि। फिल्ममा मानसिक रोगीका रूपमा ठाउँ ठाउँमा डराएको, आत्तिएको देखिने दृश्यमा उनले मन छुने अभिनय गरेकी छिन्। डरकै वरिपरि बाँचेकी पात्र हुन् उनी।
फिल्मको केन्द्रमा शबाना आजमी भएकाले उनको भूमिका र अभिनय दुवै बलियो छ। दोहोरो प्रेम सम्बन्धमा परेका इन्दरको भूमिकामा कुलभूषण खरबन्दाको अभिनय पनि शानदार छ।
फिल्मको कथाबाहेक 'अर्थ' संगीतले पनि हलचल मच्चाएको फिल्म हो। महेश भट्टका फिल्मका संगीत प्रायः राम्रा हुन्छन्। 'अर्थ'को संगीत त झन्, गजलका हस्ती जगजित सिंह र चित्रा सिंहका गीत-संगीतका कारण आज पनि धेरैका लागि प्रिय छ। कैफी आजमीको शब्द रहेको 'तुम इतना जो मुस्कुरा रहे हो', 'झुकी झुकी सी नजर', 'तु नहीँ तो जिन्दगी मे' वा 'कोइ ये कैसे बताए'जस्ता गजलले फिल्ममा पात्रको संवेदना र कथा सँगसँगै डोर्याउँछ।
महेश भट्टको लेखन र निर्देशनमा बनेको 'अर्थ' फरक 'क्लाइमेक्स'का कारण आजको समयमा पनि सान्दर्भिक फिल्म हो।
भूमिका (१९७७), निर्देशक: श्याम बेनेगल
स्मिताले यो फिल्मका लागि पहिलो राष्ट्रिय पुरस्कार जितेकी थिइन्। यो उनलाई सशक्त कलाकारका रूपमा स्थापित गर्ने महत्वपूर्ण फिल्म हो। 'भूमिका' मराठी सिनेमाकी चर्चित कलाकार हंसा वाडकरको आत्मकथा 'सांग्ते आइका'मा आधारित छ। यो किताब पनि निकै चर्चित छ।
फिल्ममा एकातिर उनले पुरुष प्रधान समाज र परिवारको नियन्त्रण र अर्कोतिर पुरुषवादी सोच हाबी भएको सिनेमा उद्योगमा गरेको संघर्षको चित्रण छ।
उषा (स्मिता पाटिल) की हजुरआमा प्रख्यात गायक हुन्छिन्। सानो छँदै बुबा बितेपछि आमाको विरोधका बावजुद उनको परिवारका स्वघोषित आफन्त केशव दाल्भी (अमोल पालेकार) उषालाई संगीत अडिसनमा लिएर जान्छन् र छनोटमा पनि पर्छिन्। उषाको गायन, नृत्य र अभिनय आफ्नी आमा र हजुरआमाको जीवन धान्ने माध्यम बन्छ।
केशव उषाभन्दा उमेरले निकै जेठो भए पनि आफूलाई उषाको 'मंगेतकर' भएको र उषाको परिवारनजिक रहेको हक जताउँछन्। यसलाई कसैले नकार्न सकेको देखिँदैन। फिल्ममा उषा आमाको विरोधका वावजुद केशवसँग नजिकिन बाध्य अप्ठ्यारो परिस्थिति देखिन्छ। यही परिस्थितिको फाइदा उठाउन केशव सफल हुन्छन् र उषा एकपछि अर्को सम्झौता गर्न बाध्य हुन्छिन्। अन्नतः विद्रोहमा उत्रिन्छिन्।
यो कथा फिल्ममा 'फ्ल्यास-ब्याक'का घटनाबाट देखाइन्छ। पुरानो समयको प्रसंग आउने फ्ल्यास-ब्याकको कथा श्यामश्वेत र वर्तमानका घटना रंगीनमा देखाइनु पनि यो फिल्मको विशेषता हो। फिल्मको कथा केशव र उषाको झगडाबाट सुरू हुन्छ, जहाँ उषाले घर छोड्ने निर्णय लिन्छिन्। यसपछि फिल्ममा उषा र राजनको सम्बन्धको नयाँ कथा थपिन्छ।
यो कथासँगै उषाको निजी जीवन र कला जीवन कता मोडिन्छ? फिल्ममा देखाइने उषाको जीवनका विभिन्न चरणले भन्दै जान्छ।
'भूमिका'मा उषालाई बालिकादेखि परिपक्व महिला भएकोसम्म देख्न पाइन्छ। बाल कलाकारबाहेक किशोरी अवस्थादेखिनै स्मिता पाटिलले यी विभिन्न चरणमा फरक हुलियामा अभिनय गरेकी छन्। मानसिक शारीरिक हिंसा र मिडियाका अफवाहसम्म झेल्ने क्रममा पात्रको मानसिकतामा आउने परिवर्तनलाई स्मिताले आफ्ना हाउभाउ र संवादमार्फत् सशक्त अभिव्यक्त गरेकी छन्।
'भूमिका' हंसाले फिल्म क्षेत्रमा बिताएको समयका धेरै कुरा महिलाको नजरबाट हेर्ने फिल्म बन्यो।
फिल्ममा शुलभा देशपाण्डे, नसीरुद्दिन शाह र अमरिश पुरीको पनि प्रमुख भूमिका छ। स्मितासँगै फिल्ममा खराब पात्रको रुपमै भए पनि अमोल पालेकरको अभिनयले मन जित्छ।
